Pomimo szybkiego rozwoju medycyny, poprawie diagnostyki i metod leczenia, choroby układu krążenia wciąż stanowią główną przyczynę zgonów na świecie, również w naszym kraju. Tymczasem wiele badań wskazuje, że modyfikacja codziennej diety w znaczący sposób wspomaga proces leczenia, a w przypadku osób ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia choroby sercowo-naczyniowej, to ryzyko wyraźnie zmniejsza.
Choroby układu krążenia – co to takiego?
To zbiorcza nazwa schorzeń tkanek i narządów, z których składa się cały układu krążenia. W zdecydowanej większości przypadków są to schorzenia serca, żył i tętnic, dlatego często nazywa się je chorobami sercowo-naczyniowymi. Typowymi przykładami takich chorób jest miażdżyca, nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca czy udar mózgu. Tego typu schorzenia często określa się również mianem chorób cywilizacyjnych, bo do ich powstania przyczynia się prowadzony przez ludzi niehigieniczny tryb życia – stres, nieprawidłowa dieta, brak aktywności fizycznej, używki.
Warto nadmienić, że niehigieniczny tryb życia należy do grupy czynników modyfikowalnych, na które mamy wpływ i tym samym możemy je eliminować. Do czynników, które możemy modyfikować, zalicza się również występowanie takich schorzeń jak nadciśnienie tętnicze, cukrzyca i nietolerancja glukozy, zespół metaboliczny czy dislipidemia. Przy prawidłowym leczeniu tego typu choroby, jedynie w ograniczonym stopniu wpływają one na ryzyko wystąpienia poważnych chorób sercowo-naczyniowych.
Niestety na ryzyko choroby układu krążenia wpływają również czynniki niemodyfikowalne, na które nie mamy żadnego wpływu. Zalicza się do nich wiek, płeć, rasę oraz czynniki genetyczne – stwierdzone w rodzinie przypadku chorób układu sercowo-naczyniowego, takich jak zawały, udary mózgu czy przedwczesne zgody, zwłaszcza gdy dotyczyły one brata lub ojca przed 55 rokiem życia, ewentualnie siostry lub matki przed 65 rokiem życia.
System oceny SCORE – skala oceny ryzyka sercowo-naczyniowego
Do oceny ryzyka wystąpienia choroby układu krążenia wykorzystuje się specjalny system SCORE. Na podstawie analizy pięciu czynników – płci, wieku, skurczowego ciśnienia tętniczego, stężenia cholesterolu całkowitego i palenia papierosów, określa się prawdopodobieństwo przedwczesnego zgonu pacjenta z powodu choroby układu krążenia w perspektywie najbliższych dziesięciu lat.
Za czynniki zwiększające ryzyko zgonu uznaje się płeć męską, wiek powyżej 55 lat w przypadku mężczyzn i 65 lat w przypadku kobiet, palenie papierosów, zaburzenia lipidowe, otyłość, wysoki poziom glukozy w osoczu lub nieprawidłowy wynik próby tolerancji glukozy, otyłość brzuszną oraz występowanie chorób układu krążenia w rodzinie (gdy u męskich członków rodziny takie choroby wystąpiły przed 55 rokiem życia, a u żeńskich przed 65).
Zaburzenia lipidowe występują wówczas, gdy:
- cholesterol całkowity > 4,9 mmol/l (190 mg/dl) i/lub
- cholesterol frakcji LDL > 3,0 mmol/l (115 mg/dl) i/lub
- cholesterol frakcji HDL < 1,0 mmol/l (40 mg/dl) u mężczyzn, < 1,2 mmol/l (45 mg/dl) u kobiet i/lub
- triglicerydy > 1,7 mmol/l (150 mg/dl).
Wysoki poziom glukozy w osoczu na czczo to wynik w granicach 5,6−6,9 mmol/l (102−125 mg/dl).
Niebezpieczna otyłość pojawia się przy współczynniku BMI powyżej 29. Otyłość brzuszna występuje, gdy obwód pasa mężczyzny jest większy lub równy 102cm. W przypadku kobiet jest to 88cm.
Substancje mające szczególny wpływ na ryzyko wystąpienia chorób układu krążenia
Za szczególnie korzystne w profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych uznaje się działanie błonnika pokarmowego, antocyjanów i kwasów omega-3. Zwiększenie ryzyka chorób układu krążenia związane jest natomiast ze spożywaniem dużych ilości pokarmów bogatych w tłuszcze nasycone i tłuszcze trans.
Błonnik pokarmowy przyczynia się do redukcji czynników sprzyjających występowaniu chorób układu krążenia, takich jak wysokie stężenie cholesterolu i nadciśnienie tętnicze. Błonnik pokarmowy ogranicza wchłanianie tłuszczów i cholesterolu. Redukuje również proces powstawania krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych. Z analizy dziesięciu badań wynika, że zwiększenie spożycia błonnika o zaledwie 10g dziennie przyczynia się do obniżenia o 14% ryzyka rozwoju choroby serca i o 27% ryzyka zgonu z powodu choroby wieńcowej. W badaniach przeprowadzonych w latach 1990-2010 na około 23tys. osób zaobserwowano, że zwiększenie spożycia błonnika pokarmowego doprowadziło do zmniejszenia zachorowań na choroby układu krążenia o 7%. Najlepszym źródłem błonnika pokarmowego są świeże warzywa i owoce, otręby i produkty pełnoziarniste, nasiona i suche rośliny strączkowe.
Antocyjany to substancje o działaniu wielotorowym, przyczyniające się do redukcji nadmiaru wolnych rodników występujących w organizmie człowieka. Mają one zdolność do intensyfikacji działań wielu substancji określanych mianem antyoksydantów. Przyczyniają się do uszczelniania kapilarnych naczyń krwionośnych. Charakteryzują się właściwościami przeciwzapalnymi i zapobiegają nadmiernej agregacji płytek krwi. Badanie przeprowadzone w 2016 roku potwierdza, że wyższe spożycie naturalnych antocyjanów pochodzących z owoców obniża ryzyko zawału serca i udaru niedokrwiennego mózgu, zwłaszcza wśród mężczyzn po 65 roku życia. Dieta wzbogacona o antocyjany zmniejsza ryzyko chorób układu krążenia, redukuje stany zapalne oraz przyczynia się do poprawy profilu lipidowego (obniża poziom cholesterolu całkowitego, lipoprotein LPL, trójglicerydów i reguluje gospodarkę węglowodanową). Naturalne antocyjany występują w owocach aronii, czarnym bzie, czerwonym winogronie, wiśniach, czarnych porzeczkach, jeżynach, żurawinie, rabarbarze, a także w czerwonej kapuście i cebuli.
Kwasy omega-3 to substancje o działaniu przeciwzakrzepowym, przeciwzapalnym i antyarytmicznym. Przyczyniają się do spowolnienia procesu odkładania się blaszek miażdżycowych, mają również korzystny wpływ na śródnabłonek – uwalniają tlenek azotu i delikatnie obniżają ciśnienie krwi. Poprzez obniżenie stężenia trójglicerydów w surowicy i podwyższenie cholesterolu frakcji LDL kwasy omega-3 korzystnie wpływają także na profil lipidowy. Kwasom omega-3 przypisuje się działanie protekcyjne, chroniące przed niedokrwieniem mięśnia sercowego. Naturalnym źródłem kwasów omega-3 są tłuste ryby morskie, owoce morza, orzechy włoskie i olej lniany. W profilaktyce chorób układu krążenia zaleca się jedzenie ryb przynajmniej dwa razy w tygodniu, ewentualnie stosowanie suplementów zwierających naturalne kasy omega-3.
Tłuszcze nasycone to przede wszystkim substancje pochodzenia zwierzęcego. Tłuszcze trans to uwodornione oleje roślinne stosowane w niektórych wyrobach cukierniczych i margarynach. Obie grupy substancji przyczyniają się do zwiększenia poziomu cholesterolu całkowitego we krwi, tym samym zwiększając ryzyko chorób układy krążenia. Upubliczniona w 2003 roku analiza 60 badań wskazuje, że zamiana tłuszczów nasyconych na wielonienasycone ma korzystny wpływ na stosunek cholesterolu całkowitego do frakcji HDL, tym samym zmniejszając ryzyko chorób serca. Dobrym źródłem korzystnych dla zdrowia kwasów tłuszczowych jest oliwa z oliwek i olej rzepakowy, który można stosować na zimno lub poddawać obróbce termicznej.
Jaka dieta będzie najlepsza?
W profilaktyce chorób układy krążenia, prócz ograniczenia spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych i kwasów trans, zaleca się również zmniejszenie ilości zjadanej na co dzień soli kuchennej, która jest głównym źródłem sodu w diecie. Zaleca się zwiększenie dziennego spożycia produktów bogatych w potas, błonnik, witaminy C, E i karotenoidy. Korzystne dla zdrowia jest włączenie do diety tłustych ryb morskich, świeżych owoców i warzyw. Ryby należy jeść co najmniej dwa razy w tygodniu, a owoce i warzywa codziennie, w ilości około 400g – 2/3 takiej porcji powinny stanowić warzywa. Poza tym warto zwrócić uwagę nie tylko na rodzaj spożywanych tłuszczów, ale i węglowodanów. Najlepszym wyborem są węglowodany o niskim lub średnim indeksie glikemicznym.
Polecanymi dietami w profilaktyce chorób układu krążenia jest dieta śródziemnomorska i DASH. Obie diety opierają się na oliwie z oliwek, świeżych owocach i warzywach, rybach morskich, pełnoziarnistych produktach zbożowych, orzechach, suchych nasionach strączkowych oraz nabiale. Wymienione diety charakteryzują się niską zawartością sodu, tłuszczów nasyconych i trans, cukrów dodanych oraz dużą ilością substancji sprzyjających regulacji poziomu cholesterolu i ciśnienia tętniczego krwi. Na niski udział produktów spożywczych zawierających sód szczególny nacisk kładzie dieta DASH.
Wdrożenie diety śródziemnomorskiej przez osoby po pierwszym zawale mięśnia sercowego znacząco obniża ryzyko wystąpienia kolejnego zawału. Długotrwałe stosowanie takiej diety pomaga utrzymywać prawidłowy profil lipidowy, tym samym korzystanie wpływając na działanie całego układu krążenia. W zapobieganiu miażdżycy specjaliści zalecają wdrożenie diety bogatej w produkty roślinne, nisko przetworzone, zawierającej duże ilości błonnika.
Zmiana stylu życia, w tym przede wszystkim modyfikacja codziennej diety pod kątem profilaktyki chorób układu krążenia, może w znaczący sposób wpłynąć na obniżenie ryzyka wystąpienia tych chorób, a tym samym przyczynić się do wydłużenia życia. Oczywiście prócz modyfikacji diety, ważna jest także aktywność fizyczna, ograniczenie stresów i rzucenie palenia. To elementy, na które mamy wpływ i które możemy zmienić, walcząc w ten sposób o swoje zdrowie i długie życie.
