Krętkowica kleszczowa, choroba z Lyme i borelioza to nazwy tej samej choroby wywoływanej przez bakterię Borrelia burgdorferi – bakterie żyją w jelitach kleszczy i przez ukąszenia tych drobnych pajęczaków dostają się do ludzkiego organizmu, wywołując trudną do zdiagnozowania i leczenia chorobę. Szacuje się, że w Polsce każdego roku boreliozą zaraża się kilka tysięcy osób. Jakie są jej typowe objawy i konsekwencje? Jak wygląda proces diagnozowania i leczenia? Czy chorobie można zapobiegać?

Jak dochodzi do zakażenia?

Chorobotwórcze bakterie przedostają się do ludzkiego organizmu wraz z wydzielinami zainfekowanych kleszczy, które zdążyły wgryźć się w naszą skórę. Dlatego tak ważne jest szybkie oraz umiejętne usunięcie drobnego pasożyta – przy wyrywaniu kleszcza, nie należy go zbyt mocno ściskać, by nie wypuścił dużych ilości toksycznych wydzielin. Uważamy również, by go nie rozerwać. Najlepiej korzystać z gładko zakończonej pincety lub specjalnego przyrządu do usuwania kleszczy. Niestety ze względu na powszechne występowanie kleszczy na niemal całym terytorium Polski, o zarażenie bakterią Borrelia burgdorferi nie jest trudno. Szczególnie narażone na ugryzienia kleszczy są osoby spacerujące po lasach, łąkach i nieużytkach, w miejscach występowania wysokich traw lub innych roślin.

Ryzyko zarażenia bakterią Borrelia burgdorferi rośnie z czasem, przez jaki kleszcz pozostaje wgryziony w naszą skórę. Gdy jest on zainfekowany bakterią (kleszcze zarażają się bakterią od ptaków i ssaków, na których żerują), im wcześniej go usuniemy, tym mniejsze ryzyko zakażenia. W trzeciej dobie ryzyko zarażenia bakterią wynosi już niemal sto procent. Należy pamiętać, by miejsce po usuniętym kleszczu zdezynfekować, zwłaszcza jeśli od razu nie usunęliśmy go w całości, zgnietliśmy go lub rozerwaliśmy.

Jak objawia się borelioza?

To choroba o niespecyficznych objawach, które mogą dać o sobie znać zarówno zaraz po ugryzieniu przez kleszcza, jak i po wielu miesiącach lub nawet latach od ukąszenia. Przy braku prawidłowej diagnozy borelioza może spowodować wiele problemów zdrowotnych, takich jak zapalenie stawów, zaburzenie rytmu pracy serca, częściowy paraliż twarzy (opadanie kącików ust) czy kłopoty z zapamiętywaniem. Typowym objawem boreliozy jest rumień wędrujący, który pojawia się u więcej niż połowy zakażonych – niestety nie u wszystkich, w związku z czym zdiagnozowanie choroby w niektórych przypadkach jest bardzo trudne. Innym objawem boreliozy może być chłoniak limfocytowy – występuje znacznie rzadziej, zaledwie u około jednego procenta osób zakażonych bakterią.

Rumień wędrujący jest specyficznym objawem choroby (jedyny z objawów zarezerwowanych wyłącznie dla boreliozy). Zwykle pojawia się po kilku dniach od ukąszenia przez kleszcza (pomiędzy 3 a 30 dniem). Na początku ma wygląd niewielkiej, czerwonej plamki lub grudki, która po kilku dniach przyjmuje płaski, pierścieniowy kształt i dość szybko zwiększa swoją średnicę. Zwykle rumień wędrujący jest również jaśniejszy w środku. Pojawieniu się rumienia mogą towarzyszyć także objawy grypopodobne, takie jak uczucie słabości, pogorszenie nastroju, senność, ból głowy, lekka gorączka, bóle mięśni i stawów, powiększenie najbliższych węzłów chłonnych.

Mniej specyficznym, skórnym objawem boreliozy jest chłoniak limfocytowy – pojawia się u około jednego procenta osób zarażonych bakterią Borrelia burgdorferi. Najczęściej ma formę niebolesnego, niewielkiego guzka (od kilku milimetrów do kilku centymetrów) o sino-czerwonej barwie, najczęściej umiejscowionego na mosznie, brodawce sutkowej lub płatku ucha. Zmiana pojawia się dużo później niż rumień wędrujący, w związku z czym wiele osób nie wiąże jej bezpośrednio z ugryzieniem przez kleszcza (zmiana może pojawić się dopiero po kilku tygodniach lub nawet miesiącach od momentu zarażenia).

Choć w wielu przypadkach borelioza ogranicza się jedynie do objawów skórnych, to jednak przy rozsianym zakażeniu, gdy bakteria przeniknie do krwiobiegu, może rozprzestrzenić się bez przeszkód niemal po całym organizmie. Wówczas zakażeniu zaczynają towarzyszyć dodatkowe objawy ze strony układu nerwowego, krwionośnego, narządu ruchu oraz skóry. Charakterystycznymi objawami pojawiającymi się przy rozsianej infekcji są:

• zapalenie dużych stawów, przede wszystkim stawów kolanowych, biodrowych, barkowych, łokciowych i skokowych;
• porażenie nerwów twarzowych z typowym paraliżem kącików ust;
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych;
• zaburzenia rytmu pracy serca – do zdiagnozowania w badaniu EKG lub USG serca;
• wtórne, mniejsze rumienie wędrujące oraz chłoniak limfocytowy.

Borelioza wczesna i późna

Wspomniane wcześniej objawy odnoszą się głównie do tzw. boreliozy wczesnej, która ujawnia się w krótkim czasie po ukąszeniu przez zakażonego kleszcza. U części osób choroba występuje jednak ze znacznym, niekiedy wielomiesięcznym lub nawet kilkuletnim opóźnieniem. Wówczas mówimy o boreliozie później. W tym przypadku objawy choroby z fazy wczesnej stają się wyraźniejsze, mogą ulec utrwaleniu, rośnie również częstotliwość ich występowania.

Przy boreliozie późnej może dochodzić do:

• obniżenia jakości snu i ogólnego pogorszenia samopoczucia;
• zaburzeń koncentracji i pamięci – pojawiają się trudności z zapamiętywaniem;
• zaburzeń funkcji poznawczych;
• zaburzeń widzenia, słuchu, czucia czy przełykania – jako konsekwencja uszkodzenia i paraliżu nerwów czaszkowych;
• występowania zespołów bólowych w obrębie odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa, splotu barkowego czy łokci – jako konsekwencja porażenia nerwów obwodowych;
• zapalenia dużych i mniejszych stawów;
• przewlekłego zanikowego zapalenia skóry kończyn, co początkowo objawia się opuchlizną i zaczerwienieniem skóry (głównie na nogach i grzbietach dłoni, choć zmiany mogą występować również w obrębie tułowia), a z czasem zmniejszeniem jej elastyczności i grubości – skóra staje się coraz cieńsza, niemal prześwitująca, może również nabierać sinego koloru.

Objawy późnej boreliozy mogą mieć trwały charakter. Przy braku leczenia choroby w jej wczesnym stadium powstałe zmiany często są nieodwracalne, co w znaczący sposób pogarsza jakość życia zarażonej osoby. Na szczęście późna borelioza jest stosunkowo rzadka. U zdecydowanej większości osób chorobę można zdiagnozować na wczesnym etapie. Dlatego tak ważne jest dokładne obserwowanie miejsca ukąszenia przez kleszcza pod kątem pojawienia się rumienia wędrującego lub obrzęku – chłonika limfocytowego.

Trzy etapy choroby

Borelioza najczęściej przebiega etapami, w związku z czym możemy wyodrębnić jej trzy główne stadia. W pierwszym etapie choroby określanym jako stadium wczesne ograniczone mamy zwykle do czynienia z miejscowym zaczerwienieniem skóry w miejscu ukąszenia przez kleszcza. Na tym etapie, który trwa zwykle od 7 do 30 dnia od momentu zakażenia, bakterie rozwijają się w skórze, czemu najczęściej towarzyszy pojawienie się charakterystycznego rumienia wędrującego. W drugim etapie choroby – stadium wczesne rozsiane – które rozpoczyna się zwykle po 2-3 miesiącach od zakażenia, bakterie zaczynają przenikać do układu krwionośnego i limfatycznego szybko rozprzestrzeniając się po całym organizmie i atakując jego różne części. Wówczas dochodzi do zapalanie stawów czy zapalenia opon mózgowych. Trzeci etap choroby to stadium późne, w którym łagodne objawy ulegają nasileniu, a spowodowane przez bakterie zmiany stają się nieodwracalne, w skrajnych przypadkach prowadząc nawet do śmierci.

Czy wszystkie kleszcze przenoszą boreliozę?

Na szczęście nie każde ugryzienie kleszcza musi oznaczać, że zachorujemy na boreliozę. Po pierwsze jedynie część kleszczy jest nosicielami wywołujących chorobę bakterii. Po drugie szybkie i prawidłowe usunięcie kleszcza, który zdążył wgryźć się w naszą skórę, znacząco zmniejsza ryzyko zakażenia, nawet wówczas, gdy jest on nosicielem bakterii Borrelia burgdorferi. Szacuje się, że w zależności od regionu Polski groźną bakterią zarażonych jest od dziesięciu do nawet czterdziestu procent kleszczy.

Według oficjalnych danych Państwowego Instytutu Higieny liczba zdiagnozowanych przypadków boreliozy w naszym kraju szybko rośnie. W 1996 roku takich przypadków było zaledwie 751, w 2006 roku około 7 tysięcy, a w 2020 roku już przeszło 21 tysięcy. Należy przy tym zaznaczyć, że wiele przypadków może być niewykrytych ze względu na skąpe objawy oraz niewystarczającą diagnostykę. Gdy przy zakażeniu nie pojawił się rumień wędrujący, wówczas zakażenie można potwierdzić, wykonując odpowiednie badania laboratoryjne – serologiczne i PCR. Zdiagnozowaną boreliozę, podobnie jak inne choroby bakteryjne, leczy się antybiotykami.

Profilaktyka

W związku z tym, że nie sposób stwierdzić, który kleszcz jest nosicielem groźnych bakterii, należy zrobić wszystko, by uchronić się przed ugryzieniem. Ponadto po każdym wyjściu do las, sadu, parku czy na łąkę, warto dokładnie obejrzeć swoje ciało w poszukiwaniu drobnych pajęczaków, które mogły wgryźć się w naszą skórę – im szybciej usuniemy pasożyta, tym mniejsze prawdopodobieństwo zarażenia.

Oczywiście najlepszym sposobem na zminimalizowanie ryzyka zakażenia jest unikanie dzikich terenów zielonych – miejsc potencjalnego występowania kleszczy. W praktyce nie jest to jednak możliwe, w związku z czym warto przedsięwziąć inne środki, które mogą pomóc w ograniczeniu zagrożenia. Możemy stosować specjalne repelenty, które odstraszają kleszcze i środki biobójcze, które je zabijają. Przed wyjściem do lasu warto również odpowiednio się ubrać. Najlepiej wybrać buty z pełną cholewą, spodnie z długą nogawką, koszulkę, bluzkę lub bluzę z długim rękawem.

Jeśli pomimo zachowania środków ostrożności dojdzie do ugryzienia, należy możliwie szybko usunąć kleszcza. Najlepiej zrobić to przy pomocy pincety lub specjalnego przyrządu, który minimalizuje ryzyko zgniecenia lub rozerwania małego pajęczaka. Następnie miejsce ugryzienia dezynfekujemy i obserwujemy. Jeśli na skórze pojawi się rumień wędrujący, zgłaszamy się do lekarza, który zleci antybiotykoterapię.